Sa sút trí tuệ là quá trình não suy do sự gia tăng và tích tụ quá mức các chất gây tổn thương tế bào não và mạch máu não cũng như các chất oxy hóa, các gốc tự do, chất gây cục máu đông... Các nguyên nhân thường gặp là bệnh Alzheimer, sau tai biến mạch máu não, u não, nghiện rượu.
Thống kê trên toàn quốc, số người cao tuổi (NCT) hơn 9 triệu người, chiếm 10,45% dân số. Theo kết quả nghiên cứu năm 2013, tuổi thọ trung bình của người Việt Nam là 73,1 tuổi. Theo Liên Hiệp quốc, Việt Nam là một trong 10 nước có tốc độ già hóa nhanh nhất. Trong đó tỉ lệ tử vong do bệnh tật chiếm 85% và chưa tới 15% NCT mất vì già, vì lão hóa cơ thể. Thống kê y tế cũng cho biết 95% số NCT mắc các bệnh mạn tính và gây tử vong cao như: bệnh tim mạch, tăng huyết áp, bệnh gan, đái tháo đường, ung thư..
Sa sút trí tuệ là sự giảm sút và mất dần trí nhớ, trí năng, nhận thức, ngôn ngữ cũng như hoạt dộng sinh hoạt hàng ngày nên người bệnh dần dần lệ thuộc và phải có người chăm sóc. Tổn thất về vật chất và tinh thần rất lớn, ảnh hưởng đến gia đình và cả xã hội. Số người mắc bệnh ngày càng nhiều, từ 5% ở tuổi 60 đến 60% ở tuổi 90.
Sau đây là một số triệu chứng ở người sa sút trí tuệ mà người nhà cần phải biết để chăm sóc, hiểu và cảm thông.
Trí nhớ. Bệnh nhân thường hay quên một cách dễ dàng. Quên những gì vừa nói, cả thời gian hay thậm chí chỗ đang ở. Tuy nhiên còn nhớ tốt những gì đã xảy ra từ lâu. Do đó nhắc nhở là phương pháp rất hữu ích đối với bệnh nhân. Chẳng hạn, bệnh nhân thường xuyên tự nhắc nhở, ghi nhận lại sự việc, xem đồng hồ, lịch để giúp nhớ ngày giờ. Sắp xếp công việc hàng ngày chính xác và đơn giản sẽ giảm thiểu sự lẫn lộn cho bệnh nhân.
Việc sắp xếp và duy trì chỗ để vật dụng trong nhà là rất cần thiết, giúp cho bệnh nhân tìm dễ dàng hơn. Bệnh nhân thường bị lẫn lộn nhiều hơn vào ban đêm, vì vậy cần cung cấp đủ ánh sáng trong nhà để nhìn thấy rõ ràng, nhất là đường đi vào nhà vệ sinh.
Hình ảnh những thành viên trong nhà, người thân hay bạn bè giúp kích thích trí nhớ cho bệnh nhân. Vì vậy, nên chụp ảnh và phóng to treo trong nhà, trong phòng bệnh nhân
Giao tiếp. Bệnh nhân biểu lộ ý kiến của mình một cách khó khăn và không thể hiểu người khác dang nói gì. Một số bệnh nhân không thể gọi đúng tên người hay đồ vật, có khi bệnh nhân cố gắng giải thích đặc tính của đồ vật. Dùng từ không đúng, dùng sai ngữ pháp, nói câu không hoàn chỉnh. Ví dụ bệnh nhân nói: “Tôi - bạn” để diễn tả: “Tôi muốn đến thăm bạn”. Nếu người nghe không hiểu thì có thể gây bực mình, nhưng chú ý nghe và biết bệnh nhân đang đề cập đến vấn đề gì thì có thể hiểu được. Có thể đưa ra một loạt từ thích hợp cho bệnh nhân chọn, để bệnh nhân giải thích lại và cố gắng đoán thử.
Đôi khi người khác không hiểu bệnh nhân và cho là bệnh nhân từ chối hợp tác, thật ra là bệnh nhân không hiểu bạn đang nói gì. Vì thế khi giao tiếp với bệnh nhân bạn cần phải:
- Nói nhỏ nhẹ, chậm rãi, rõ ràng, cho bệnh nhân có đủ thời gian để suy nghĩ và trả lời.
- Giảm âm thanh ồn ào, náo nhiệt chung quanh càng nhiều càng tốt.
- Sử dụng câu ngắn gọn và dễ hiểu, tuy là nghe cộc lốc nhưng hữu hiệu.
- Phải chắc chắn bệnh nhân nghe bạn nói điều gì bởi vì thính giác của bệnh nhân đã kém.
- Ra dấu khi nói vì bệnh nhân vẫn có thể hiểu được sự giao tiếp không bằng lời. Bạn không nên biểu hiện sự chán nản, không hài lòng hay giận dữ qua nét mặt vì bệnh nhân có thể hiểu được. Nên thường xuyên mỉm cười, tỏ vẻ cảm thông.
Bệnh nhân có tính khí nóng nảy và hay thay đổi
Những cơn bộc phát và sự kháng cự. Bệnh nhân có tính khí nóng nảy và hay thay đổi. Những tình huống mới, nơi đông người, âm thanh luôn thay đổi, những câu hỏi lặp đi lặp lại hay những công việc khó khăn có thể gây ra những biểu hiện bất thường ở bệnh nhân như khóc lóc, giận dữ hay sợ hãi. Đối với người bình thường, những biểu hiện này chỉ xảy ra khi gặp phải vấn đề khủng khiếp hay bị stress. Đối với bệnh nhân, những biểu hiện này xảy ra thường xuyên. Có thể hạn chế điều này bằng cách:
- Tổ chức và sắp xếp vật dụng trong nhà theo một trình tự nhất định.
- Cố gắng giảm đi những nguyên nhân gây lẫn lộn cho bệnh nhân, ví dụ đưa bệnh nhân sang một nơi yên tĩnh, tạo sự thuận lợi trong sinh hoạt cho bệnh nhân, chẳng hạn quần áo rộng rãi và dễ mặc.
- Cho bệnh nhân đủ thời gian để đáp ứng với các câu hỏi, sự hướng dẫn hay sự thay đổi của môi trường xung quanh.
- Kiên nhẫn với bệnh nhân, nói chuyện và hành động theo từng bước một.
Hoạt động và di chuyển. Để giúp bệnh nhân di chuyển và thực hiện các công việc khác nhau, nên lắp đặt một số dụng cụ như: những thanh nắm trên tường hay thanh nắm trong nhà vệ sinh giúp bệnh nhân tự đi đứng. Sàn nhà sạch sẽ, bằng phẳng, không có chướng ngại vật. Đôi giày vừa chân, dễ mang. Dùng thìa để xúc (không nên dùng đũa).
Trời tối. Bệnh nhân khó nhìn thấy và dễ nhầm lẫn. Có một số tình trạng làm bệnh tình trở nên xấu đi như tăng thêm người chung quanh, mở tivi, trẻ con tan học về. Vì vậy ánh sáng trong nhà phải đầy đủ. Đổi giờ tắm ban đêm thành tắm ban ngày. Bỏ những yếu tố kích thích như: nên tắt tivi, radio, không để điện thoại trong phòng ngủ.
Hành động và câu hỏi lặp đi lặp lại. Vì bệnh nhân cảm thấy mất an toàn và xa lạ với môi trường chung quanh, không nhớ được câu trả lời. Vì vậy, cần kiên nhẫn và hướng bệnh nhân sang hoạt động khác, không nên la rầy bệnh nhân.
Mất và giấu đồ đạc. Bệnh nhân không nhớ để đồ đạc ở đâu. Khi bệnh tiến triển, bệnh nhân bắt dầu nghi ngờ ai đó đánh cắp đồ dạc, nên giấu đồ đạc vào một nơi khác rồi quên đi. Vì vậy cần sắp xếp đồ đạc trong nhà theo một trật tự nhất định và dễ nhớ, đẻ khi mất đi thì dễ tìm ra. Cất vật quý ở nơi an toàn và xa bệnh nhân. Chìa khóa thì nên đúc nhiều cái và có móc khóa thật lớn để dễ tìm.
Trầm cảm. Ở bệnh nhân xuất hiện những triệu chứng như: yên lặng, mất ngủ, buồn bã vô cớ. Một số biểu lộ sự thất bại của mình và cảm thấy rằng nên bị trừng phạt hay chết đi cho rồi. Cần tư vấn thày thuốc, tìm những lời khuyên. Giới hạn bệnh nhân trong những việc đơn giản. Không nhắc tới thất bại. Canh chừng bệnh nhân 24/24 giờ. Cất những vật dụng như dao, kéo, thuốc ở nơi an toàn.
Nghi ngờ và ảo giác. Xảy ra vô cớ ở bệnh nhân mà họ không kiểm soát được, do sự bất thường của não. Bạn phải nói chuyện một cách nhẹ nhàng, giải thích cho bệnh nhan hiểu. Khi bệnh nhân có những ảo giác bất thường, phải đưa bệnh nhân đén bác sĩ tâm thần ngay.
Một khi trong nhà có người bệnh sa sút trí tuệ, việc chăm sóc cần phải được hướng dẫn kỹ càng, không dễ mà cũng không phải quá khó. Cần có sự cảm thông, yêu thương và hiểu người bệnh.
BS. NGÔ VĂN TUẤN