Răng rụng, tuyến nước bọt khô, số lượng nhung mao ruột giảm, sự co bóp của dạ dày kém, hệ tiêu hóa teo đi ảnh hưởng đến chức năng co bóp, tiết dịch và hấp thu ở đường tiêu hóa và gây nên một số bệnh lý rất thường gặp ở người cao tuổi như táo bón, trĩ, viêm loét, sa dạ dày, sỏi mật...
Chức năng hệ tiêu hóa bị suy giảm
Bình thường, hệ tiêu hóa được chia thành từng phần bao gồm ống tiêu hóa và những cấu trúc phối hợp với từng chức năng riêng. Ống tiêu hóa gồm miệng, hầu, thực quản, dạ dày, ruột non, ruột già, trực tràng, ống hậu môn và hậu môn. Những cấu trúc phối hợp gồm răng, môi, má, lưỡi, tuyến nước bọt, tụy, gan và túi mật. Biến đổi chủ yếu ở hệ tiêu hóa của người cao tuổi là giảm khối lượng dạ dày, chứa được ít thức ăn, ruột có hiện tượng teo nhỏ. Cơ thành bụng và các dây chằng giữa các phủ tạng bị suy yếu, vì vậy bụng thường sệ xuống, các nội tạng thường bị sa. Số lượng cũng như hoạt lực của các men tiêu hóa giảm, ở tuổi 60, vị toan tiết ra chỉ bằng 40-50% ở người trẻ tuổi. Nhu động dạ dày và ruột giảm, khả năng hấp thu thức ăn và tiêu hóa các chất cũng bị giảm nhiều. Những biến đổi này có thế là nhân tố dễ dẫn đến viêm dạ dày, ở người già thường gặp hiện tượng dạ dày kết nở to, táo bón... ThS. Hà Quốc Hùng, Trưởng khoa Nội - Bệnh viện Lão khoa Trung ương cho biết, chức năng hệ tiêu hóa có những trị số thay đổi qua xét nghiệm như Albumin toàn phần phản ánh chức năng gan và tình trạng dinh dưỡng giảm, enzyme ALT tăng theo tuổi, canxi máu giảm, đường máu và kali tăng. Giảm nhu động của đại tràng cản trở thức ăn di chuyển trong phần còn lại của ống tiêu hóa và đi ra ngoài cơ thể. Tăng thời gian lưu thông của khối thức ăn trong ruột làm tái hấp thu nước nhiều hơn dẫn tới tỉ lệ táo bón gia tăng ở người cao tuổi.
Trĩ là bệnh thường gặp ở người cao tuổi.
Một số bệnh lý tiêu hóa thường gặp
Nghẹn: Hiện tượng nuốt khó và nghẹn thường gặp ở người cao tuổi vì khi cơ thể bị lão hóa, các ống tiêu hóa cũng bị thu hẹp dần, thành biểu mô của niêm mạc miệng sẽ mỏng hơn gây khó khăn trong quá trình nhai nuốt. Nếu ăn vội vàng, không tập trung, người cao tuổi (NCT) dễ bị nghẹn với biểu hiện thường gặp là nuốt khó, đột ngột khó thở, ho dữ dội do thức ăn bị tắc ở họng, thực quản, khí quản hay cả thực quản và khí quản. Trong trường hợp nặng, nếu không được xử trí kịp thời, nghẹn có thể gây ra tình trạng thiếu oxy trầm trọng, dẫn tới tử vong.
Ăn không ngon: Do sự suy thoái dần của hệ tiêu hóa, giảm bài tiết dịch vị, sự co bóp các cơ ruột cũng suy giảm khiến thức ăn vận chuyển từ đoạn ruột trên xuống đoạn dưới chậm nên nhiều cụ già thường không có cảm giác đói khi đến bữa ăn, dẫn đến bỏ bữa. Tuy nhiên, còn những nguyên nhân khác gây cảm giác mất ngon miệng, ví dụ suy giảm vị giác, lượng nước bọt ít, mắc bệnh mạn tính khiến cơ thể mệt mỏi, đau đớn, mất ngủ hoặc đang lo lắng, bực dọc khiến tâm trạng bất an.
Sa dạ dày: Sa dạ dày là hiện tượng dạ dày không nằm đúng vị trí của nó. Bình thường, dạ dày nằm chủ yếu ở phần xương sườn thứ 11 bên trái, một phần khác nằm ở phần bụng trên. Nếu dạ dày co bóp kém có thể làm dạ dày sa xuống thấp ở các mức độ từ nhẹ tới nặng (gặp ở 1/3 số cụ già trên 70 tuổi). Có những trường hợp dạ dày sa xuống tận dưới rốn, kể cả xuống khung chậu. Trường hợp dạ dày sa rất thấp sẽ gây cảm giác “đầy bụng” sau khi ăn, thức ăn tồn lưu rất lâu trong dạ dày, gây cảm giác “ậm ạch”, “nặng bụng”. Ngoài ra, các cơ ở thành bụng bị “nhẽo”, khi đứng thẳng nhưng bụng cứ “trướng” ra phía trước mà không liên quan đến lớp mỡ dày ở thành bụng cũng gây ra sa dạ dày. Biện pháp khắc phục hiện tượng này đối với nhiều trường hợp là tập đều đặn các cơ bụng.
Viêm loét dạ dày: Đây là tình trạng xuất hiện một hay nhiều các vết viêm, loét trên bề mặt niêm mạc dạ dày làm cho người bệnh đau đớn. Viêm loét dạ dày là một căn bệnh mạn tính dễ tái phát và có tỉ lệ mắc cao nhất trong các bệnh về đường tiêu hóa. Ở người cao tuổi, khi độ toan ở dịch vị giảm sẽ tạo cơ hội cho vi khuẩn Helicobacter Pylory (HP) hoạt động gây viêm loét dạ dày. Tuy nhiên, có những cụ có độ toan dạ dày bình thường thì lại gặp vấn đề với chứng trào ngược dịch dạ dày lên thực quản gây tổn thương, viêm loét thực quản với cảm giác bỏng rát ở thực quản.
Táo bón: Là vấn đề thường gặp nhất ở người cao tuổi. Táo bón thường mạn tính và ảnh hưởng lớn đến sức khỏe chung, nếu không được điều trị kịp thời có thể đe dọa đến tính mạng. Bên cạnh các thay đổi theo tuổi, hạn chế vận động cũng là một tác nhân chủ yếu gây ra táo bón. Uống đủ nước là một trong những khuyến cáo nhằm giảm thiểu tối đa nguy cơ táo bón ở người già. Những người cao tuổi không bị ốm nặng, lượng nước đưa vào hàng ngày nên là 0–35ml dịch/kg cân nặng. Duy trì chế độ ăn với đủ thành phần với các loại rau lá xanh và ngũ cốc. Tập thể dục đem lại hiệu quả nhanh và đáng kể với táo bón. Các thuốc làm mềm phân, thuốc thụt tháo và thuốc nhuận tràng có thể được sử dụng nếu táo bón trở nên trầm trọng
Són phân: Són phân là việc rỉ phân ngoài ý muốn. Ở Hoa Kỳ, khoảng 45% người già ốm đau được chăm sóc điều dưỡng tại nhà gặp phải vấn đề này. Rỉ phân có thể xảy ra một phần do tuổi già nhưng cũng có thể do: tiền sử són tiểu, bệnh lý thần kinh, ít vận động, lú lẫn, trên 70 tuổi. Theo Trung tâm các rối loạn chức năng tiêu hóa và nhu động ruột, Đại học Bắc Carolina, Hoa Kỳ són phân có liên quan tới trĩ, tiêu chảy, táo bón, chấn thương sơ sinh, tiểu đường, viêm loét đại tràng và sa sút trí tuệ. Giống như với táo bón, chế độ ăn giàu chất xơ và đẩy đủ thành phần, đủ nước và luyện tập thường xuyên có thể giúp ngăn ngừa và điều trị són phân. Với bệnh nhân không đủ minh mẫn, cần phải luyện tập thói quen đi ngoài. Với những trường hợp nặng, cơ thắt hậu môn có thể bị rách và cần phẫu thuật để điều trị.
Bệnh trĩ: Chức năng co bóp, bài tiết và hấp thu của ruột ở người cao tuổi yếu dần theo thời gian khiến cho tình trạng rối loạn đại tiện rất dễ phát sinh. Trong khi đó, trương lực cơ trơn đại tràng, cơ thắt hậu môn và dây chằng bị suy giảm, hệ thống tĩnh mạch hậu môn trực tràng bị suy yếu... làm cho người già rất dễ mắc bệnh trĩ với những đặc điểm trĩ hỗn hợp bao gồm cả trĩ nội và trĩ ngoại, búi trĩ dễ bị sa xuống, xuất huyết và xơ hóa.
Viêm đại tràng mạn tính: Đây là tình trạng gây ra do các rối loạn tiêu hóa mạn tính tái đi tái lại, kéo dài ít nhất 3 tháng mà không làm thay đổi cấu trúc hay yếu tố sinh hóa của dạ dày, ruột. Triệu chứng thường gặp nhất của bệnh viêm đại tràng mạn tính ở người cao tuổi là đau bụng âm ỉ, có khi đau nhiều thành cơn, có cảm giác đầy bụng, sôi, nóng ruột, rối loạn đại tiện, có khi bị táo bón 4 - 5 ngày mới đi một lần, có khi lại đi lỏng 3 - 4 lần trong ngày. Có trường hợp bệnh nhân bị xen kẽ vừa táo vừa lỏng. Qua thời gian, người bệnh thường rất khó chịu, tinh thần bất an, ăn ngủ không ngon dẫn đến kém ngủ hoặc mất ngủ kéo dài.
Sỏi mật: Từ tuổi 40, túi mật đã bắt đầu có dấu hiệu “già”, teo đi (chứa được ít mật), các cơ ở vách túi mật kém sức co bóp (đẩy không hết mật xuống ruột), ngoài ra gan cũng kém sản xuất mật, lượng mật còn sót lại dễ tạo sỏi. Có thể nói bệnh ở túi mật và đường dẫn mật (viêm, sỏi) ở người già có tỷ lệ rất cao so với người trẻ.
Làm gì để hạn chế bệnh lý tiêu hóa?
ThS. Hà Quốc Hùng cho biết, do đặc điểm sinh lý, các bộ phận ở hệ tiêu hóa bị suy giảm chức năng nên trong sinh hoạt, người cao tuổi cần chú ý:
Ăn chậm, nhai kỹ: Biện pháp này không chỉ tránh cho người cao tuổi bị nghẹn, sặc thức ăn mà còn giúp bảo vệ hệ tiêu hóa.
Cần uống nhiều nước lọc để tránh táo bón.
Uống nhiều nước: Người cao tuổi thường ngại uống nước do phải đi tiểu nhiều lần, nhất là về đêm, sẽ gây nhiều phiền phức nếu ở người có sức khỏe yếu, đi lại khó khăn và sa sút trí tuệ. Tuy nhiên, để tránh táo bón, lâu dần xuất hiện trĩ, người cao tuổi cần uống đủ nước giúp cho tiêu hóa bình thường. Lượng nước uống một ngày đêm khoảng 2 lít. Bên cạnh đó, nên bổ sung các thực phẩm giàu chất xơ như khoai lang hay các loại rau khác như canh rau đay, mồng tơi...
Ăn nhiều rau xanh và trái cây: Để tránh bị đầy bụng, khó tiêu, đại tiện phân không lành, người cao tuổi nên ăn các loại thức ăn dễ nhai, ăn nhiều rau xanh và trái cây trong thực đơn hàng ngày.
Vận động thường xuyên: Đối với người cao tuổi, vận động không có nghĩa là thực hiện các động tác mạnh mẽ mà chỉ cần vận động nhẹ nhàng như xoa bóp vùng bụng, các cơ bắp hoặc đi bộ (có thể đi trong nhà, trong sân). Thời gian vận động không nên quá dài, chỉ khoảng 60 phút/ngày chia thành 2-3 lần tập là vừa. Ngoài ra, người cao tuổi cũng nên có các hoạt động về tinh thần như đọc báo, nghe đài, xem tivi, tham gia câu lạc bộ hoặc sinh hoạt theo nhóm để có tinh thần lạc quan, vui vẻ hơn với tuổi già.
Bảo Châu