Hương nhu có vị cay, tính hơi ôn, vào kinh phế vị. Có tác dụng làm ra mồ hôi, chữa cảm mạo, giảm sốt, lợi thấp, hành thủy.
Hương nhu là tên của nhiều vị dược liệu khác nhau. Ở Việt Nam, có 2 loại hương nhu trắng (Ocimum gratissimum L. họ Labiatae) và hương nhu tía (Ocimum sanctum L. họ Labiatae).
Bộ phận dùng làm thuốc là phần trên mặt đất, chủ yếu là cành có hoa, phơi âm can. Y dược học hiện đại thu hái hương nhu để cất lấy tinh dầu, tách eugenol - chất rất cần thiết trong nha khoa và tổng hợp vanilin. Hương nhu có vị cay, tính hơi ôn, vào kinh phế vị. Có tác dụng làm ra mồ hôi, chữa cảm mạo, giảm sốt, lợi thấp, hành thủy. Dùng chữa cảm mạo, đầu nhức, bụng đau, miệng nôn, đại tiện lỏng, thủy thũng, chảy máu cam; tác dụng phát tán khí lạnh trong nắng nóng (âm thử) có giá trị nhất. Liều dùng: 4 - 12g. Nước sắc hương nhu nên uống nguội, nếu uống nóng dễ sinh nôn mửa. Sau đây là một số bài thuốc có hương nhu:
Trị cảm mạo mùa hè
Bài 1: hương nhu 8g, hậu phác 8g, bạch biển đậu 12g. Sắc uống trong ngày, uống nguội. Dùng cho người bị cảm mạo thương thử (ngày hè đi hóng mát hoặc uống nhiều nước lạnh) gây ra phát sốt, ớn rét, nặng đầu, tức ngực mà khô mồ hôi.
Hương nhu tía và hương nhu trắng trị cảm mạo ngày hè.
Ở các trạm xá, bệnh xá nên dùng bài thuốc trên theo dạng thuốc tán: hương nhu 500g, biển đậu sao qua 200g, hậu phác tẩm gừng (nướng hay sao qua) 200g. Tán nhỏ 3 vị thuốc trên, trộn đều và đóng túi, mỗi túi 10g. Khi dùng hãm 1 túi với 150 - 200ml nước sôi, uống khi nước thuốc đã nguội. Có thể dùng 20g/lần hoặc dùng 2 lần trong ngày khi bị cảm nặng.
Bài 2: hương nhu 12g, cát căn 12g, diếp cá 12g, nọc sởi 12g, thạch xương bồ 8g, mộc hương 4g. Sắc uống. Chữa cảm mùa hè với các triệu chứng: đau đầu, ớn rét, phát sốt, miệng nôn, tiêu chảy, tim hồi hộp, miệng khát và tiểu tiện vàng đỏ.
Lợi tiểu, trị phù
Bài 1: hương nhu 12g, bạch truật 12g. Sắc uống. Trị phù nước, khô mồ hôi, rêu lưỡi dày, ăn ít.
Bài 2: hương nhu 12g, bạch mao căn 40g, ích mẫu 16g. Sắc uống. Trị phù nước, khô mồ hôi, tiểu tiện ít và đỏ.
Trị cảm phong hàn (vào mùa hè) làm ăn uống không tiêu, tỳ vị không thăng giáng được, hoắc loạn, bụng đầy, gân cơ co rút: hương nhu 12g, tía tô 12g, mộc qua 12g. Sắc uống. Dùng khi ăn nhiều thứ lạnh trong mùa hè sinh ra đau bụng, thổ tả.
Bài 2: Hương nhu tán: hương nhu (hoa) 45g, hậu phác (cạo vỏ) 60g, hoàng liên (sao với gừng) 120g. Các vị tán bột. Mỗi lần dùng 12g, thêm 150ml nước, 75ml rượu. Sắc còn 150ml, bỏ bã, uống lạnh.
Chữa trẻ em chậm mọc tóc: hương nhu 40 g sắc với 200ml nước, cô đặc lại sau đó trộn với mỡ lợn mới rán, hàng ngày bôi lên đầu để mau mọc tóc.
Những ngày nắng nóng, có thể lấy vài cành lá tươi đặt trong nón đội lên đầu để tránh đau đầu; bẻ một cành hoa khô đun với nụ vối giúp cho tiêu thấp kiện vị hoặc súc miệng bằng nước hương nhu để chữa hôi miệng... Hương nhu có giá trị làm thuốc và rất dễ mọc nên cần có hương nhu trong vườn thuốc để bảo vệ sức khoẻ gia đình trong ngày trái nắng giở trời.
Kiêng kỵ: Người biểu hư ra mồ hôi nhiều kiêng dùng.
TS. Nguyễn Đức Quang